Renesans i Oświecenie

Jak w temacie

Umieszczam link do zeskanowanych Lektur polonistycznych. Znajdziecie opracowania do:
1. Balladyny
2. Myszeidy
3.Marii
4. Dziadów

Paczkę należy pobrać z serwisu rapidshare, w razie problemów pisać do mnie. Smile

[link widoczny dla zalogowanych]

Zepsuł mi się komputer, a na tym, z którego korzystam nie ma worda, więc wrzucam to opracowanie jako post, żeby każdy mógł skorzystać Smile

:

Ośrodki polskiego sentymentalizmu. Alternatywne wobec klasycyzmu prądy literackie (sentymentalizm, rokoko).

W geografii literackiej polskiego oświecenia wymienia się właściwie tylko dwa ośrodki, które odegrały zasadniczą rolę w inspirowaniu nowych wzorów i programów: Warszawę i Puławy. Polska dość wcześnie, bo za panowania obu Sasów, zaczęła przejmować zamiłowania do rokoka, w czasach stanisławowskich nastąpiło ugruntowanie i rozszerzenie tych wpływów. Przykład dawał dwór królewski, który wprawdzie oficjalnie forsował klasycystyczny typ literatury, ale w obyczaju, w stylu życia naśladował wzory płynące z Wersalu i salonów arystokratycznych Francji.
Zakres terminu rokoko wykracza znacznie poza teren literacki, pomieścić w nim można szeroki nurt życia kulturalnego XVIII wieku, obejmujący różne dziedziny sztuki: malarstwo, architekturę, muzykę, ogrodnictwo, a nawet wzory obyczajowe. Narodziny rokoka zwykło się wiązać z przemianami, jakie zachodziły we Francji po kryzysie monarchii absolutnej Ludwika XIV. Wzrastająca świadomość dewaloryzacji norm społecznych i moralnych, które stanowiły podstawę sztuki klasycystycznej z czasów jej świetności była źródłem objawów dekadencji i rozkładu. Sztuka rodząca się w tym środowisku rezygnuje z surowego dydaktyzmu epoki klasycystycznej, z aspiracji do ogarnięcia całości obrazu świata, nabiera charakteru buduarowego, ze skłonnością do małych form oraz wyszukanej, wręcz wyrafinowanej elegancji. Również poezja korzysta z małych form: erotyk, sielanka, poemat heroikomiczny i sielski – to gatunki najczęściej uprawiane. Zwraca się w nich uwagę na mistrzostwo formalne i elegancję wypowiedzi. O wartości poezji nie stanowiła już jej funkcja społeczna, lecz satysfakcja samego twórcy i zadowolenie estetyczne czytelnika. Zamiast moralizowania zaczęto cenić całkowicie bezinteresowne poznanie, wynikające z naturalnej u ludzi ciekawości, dlatego też propagowało wzór osobowy człowieka, który był sprawny intelektualnie i posiadał umiejętność analizy.
W literaturze stanisławowskiej, rozwijającej się pod znakiem klasycyzmu zaangażowanego w społeczne i kulturalne problemy reformy kraju dochodziły do głosu w wielu wypadkach osobiste upodobania rokokowe poszczególnych autorów. Widać je w niektórych wierszach Naruszewicza, w dużym nasileniu występują u Trembeckiego, najmniej można ich znaleźć w dziełach Krasickiego. Z programową akceptacją rokokowego typu literatury spotykamy się dopiero w pismach Adama Kazimierza Czartoryskiego. Rezydencja podwarszawska Czartoryskich, Powązki, typowo rokokowa konstrukcja, opisywana przez Trembeckiego, Naruszewicza i Krasickiego, tworzyła w latach 1774-1783 odpowiednie tło i miejsce spotkań miłośników wyrafinowanego gustu. W kręgu oddziaływania Powązek Izabeli i Adama Kazimierza Czartoryskich pojawili się poeci rokokowi; wśród nich należy wymienić jako najwybitniejszych: Józefa Szymanowskiego i Franciszka Dionizego Kniaźnina. Bywalcem zebrań literackich w Pałacu Błękitnym Czartoryskich był także Adam Naruszewicz.
Adam Naruszewicz to poeta przełomu, działający na pograniczu dwóch epok, co znalazło wyraz w szczególnym charakterze jego twórczości: nowatorskiej w podejmowaniu prób klasycystycznych, rokokowych, a nawet sentymentalnych, ale wyrastającej z barokowych, sarmackich tradycji. Pisywał sielanki, satyry i ody, motywy i tematy czerpał z Kochanowskiego i Opalińskiego, nawiązywał również do tradycji barokowych. Jego twórczość wywarła duży wpływ na młodszą generację pisarzy, którzy zaczęli poszukiwać własnego, „narodowego” wzorca literatury.
Twórczość literacka Józefa Szymanowskiego nie była zbyt obfita. Trzy utwory poetyckie ukazały się na łamach Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych, kilka piosenek włączył Kniaźnin do udramatyzowanej sielanki Troiste wesele, reszta krążyła w rękopisach. Szymanowski pisał erotyki, sielanki, ody i małe powiastki poetyckie. Większość erotyków adresowana jest do bliżej nie znanej Zosi. Temat ich stanowią „słodycze”, nadzieje i smutki miłości, przedstawione z wytworną prostotą przy użyciu sielankowej scenerii. W swoich Listach o guście Szymanowski zawarł najobszerniejszy w Polsce XVIII wieku program poezji rokokowej, odrzucał klasyczny dydaktyzm wraz z jego przepisami i regułami, zwracał uwagę na artystyczną doskonałość wierszy.
Franciszek Dionizy Kniaźnin, podobnie jak Naruszewicz, pochodził z dalekich kresów wschodnich. Wstąpił do zakonu jezuickiego, przez władze zakonne został wysłany do Warszawy. W momencie kasaty zakonu nie miał jeszcze święceń kapłańskich. Przywdział świeckie szaty, wystylizowane według niemodnego wówczas wzoru sielsko-sarmackiego. Jako zdolny poeta trafił pod opiekę Adama Kazimierza Czartoryskiego. Pisał bajki, niezwykle zręcznie adaptując wzory La Fontaine'a. Opublikował również zbiór wierszy lirycznych pt. Erotyki. Nawiązywał w nich do tradycji anakreontycznej (Twórczość Anakreonta, a właściwie późniejsze jej naśladownictwa odkryto w XVI w i odtąd stanowi jeden z wzorców lekkiej poezji wyrażającej pochwałę radości życia, wina i miłości) i barokowej liryki miłosnej. Na tle scenerii Powązek, reprezentujących nowoczesną odmianę rokokowej kultury dworskiej, wyrosłej z francuskiego klasycyzmu, przesiąkniętej libertynizmem i epikureizmem, zarówno sylwetka Kniaźnina, jak i uprawiana przez niego poezja wydawały się nieco anachronicznie. Po przeniesieniu się Czartoryskich został powołany do Puław jako nadworny poeta.
Powstanie puławskiego ośrodka można datować na rok 1783, kiedy Adam Jerzy Czartoryski, skłócony z królem, opuszcza wraz z żoną i liczną rzeszą dworskich klientów warszawską rezydencję w Pałacu Błękitnym i Powązkach, by osiąść na stałe w odziedziczonych właśnie Puławach. Puławy Czartoryskich posiadały ambicje stworzenia typu kultury sprzeciwiającej się stanisławowskiemu klasycyzmowi. Ważny element w nowej polityce kulturalnej stanowił zwrot ku pielęgnowaniu i odświeżaniu staropolskich wzorów obyczajowych. W poszukiwaniu nowego wzoru kultury doszły równocześnie do głosu elementy będące wytworem nowoczesnych, związanych z sentymentalizmem postaw. Ważną rolę pełnił pielęgnowany w Puławach kult Pieśni Osjana. Ewokacja dziejów z zamierzchłej przeszłości narodu szkockiego w poemacie Macphersona, postaci rycerzy o subtelnym sposobie odczuwania i szaleńczej odwadze, dawała nową wizję średniowiecza jako obrazu pierwotnego społeczeństwa, żyjącego w „stanie natury”.
Sentymentalizm w twórczości poetów pozostających pod wpływem Puław zawierał w zasadzie te same elementy, które pojawiły się w opozycji do klasycyzmu w Europie drugiej połowy XVIII wieku. We Francji termin „sentymentalizm” ma nacechowanie raczej pejoratywne, pozostające w ścisłym związku z czułostkowością pasterskich romansów XVII wieku, natomiast zespół tendencji przeciwstawnych klasycyzmowi przywykło się nazywać „preromantyzmem”. W zakres tego pojęcia wchodzą zjawiska zaliczane w literaturze polskiej i niemieckiej tradycyjnie do sentymentalizmu, jak np. próby ukształtowania nowego typu człowieka uczuciowego, dla którego zasadniczą motywacje filozoficzną stanowi Russowski arkadyjski wraz z postulatem „powrotu do źródeł” (m. in. sielanki Gessnera, Nowa Heloiza Rousseau, Cierpienia młodego Wertera). Dużą rolę w genezie preromantyzmu odegrały Pieśni Osjana, które zwróciły uwagę na średniowiecze jako początkowy okres kształtowania się narodów europejskich. Odrzuca się także wzory literatury „uczonej” klasycystycznej, proponuje „powrót do natury”.
W Polsce tendencje tego rodzaju pojawiają się już w latach 80. XVIII wieku przede wszystkim w środowisku puławskim. Puławy oprócz artystów, uczonych wykonujących różne prace dla dworu, odwiedzali również pisarze i poeci, m. in. Julian Ursyn Niemcewicz czy Józef Szymanowski. Poetą nadwornym tego ośrodka, wyrażającym w sposób najbardziej interesujący panujące w nim nastroje był Kniaźnin. W utworze Do czytelnika wypiera się swoich dawniejszych wierszy, niektóre tylko z nich akceptując w wersji poprawionej. W swojej poezji tego okresu nawiązywał do „tkliwej prostoty” Karpińskiego. Spora grupa jego utworów podejmuje tematy okolicznościowe z życia Puław, jednak w dalszym ciągu uprawia on lirykę osobistą – liryki puławskie zawierają ślady głębokiego, dojrzałego zaangażowania się, któremu towarzyszy świadomość nieosiągalności obiektu pożądania, nastrój beznadziejności i wewnętrznego rozdarcia. Innym tonem brzmią liryki Kniaźnina pisane w konwencji sielankowej, cechujące się prostotą obrazowania, nawiązaniem do tradycji staropolskiej sielanki, nasyceniem rodzimymi realiami.
Nowym tonem, który zaczyna dominować w liryce Kniaźnina jest tematyka patriotyczna, obywatelska – zaczyna wyrażać uczucia zbiorowe, całego narodu, nacechowana jest sentymentem, poczuciem realności historii (inspiracja Pieśniami Osjana). Nowoczesna forma liryki patriotycznej Kniaźnina wynikająca z koncepcji poety jako budziciela sumień narodowych, którego „boska lutnia” jest zdolna przeobrazić umysły ludzkie wizją klęski i nieszczęścia oraz wróżbą nadziei może być uznawana za pomost między oświeceniem i poezja romantyczną.
Na operach serio, operach komicznych i sielankach dramatycznych Kniaźnina (Matka Spartanka, Trzy gody, Cyganie) oparł się puławski teatr.
Sentymentalizm Kniaźnina objawia się w tendencji do doskonalenia uczyć, stałej ich analizy. Podkreślić należy również jego emocjonalny stosunek do historii, wynikający z traktowania jej jako realnej rzeczywistości.
Za najbardziej typowego reprezentanta sentymentalizmu w poezji polskiego oświecenia uznaje się Franciszka Karpińskiego. Jego ojciec służył jako zarządca wsi kresowego oligarchy. Karpiński ukończył kolegium stanisławowskie i jezuicką akademię we Lwowie. Okres lwowski zaważył w sposób zasadniczy na kształtowaniu się jego sylwetki poetyckiej. Żywe tu jeszcze były tradycje staropolskiej sielanki, Szymonowica i Zimorowica, Wacław Rzewuski wystawiał na scenie dworskiej własne sztuki pisane polszczyzną nawiązującą do źródeł renesansowych. We Lwowie miały miejsce doroczne zjazdy handlowe szlachty, co powodowało ożywienie wymiany kulturalnej. Nie bez wpływu były też lwowskie sesje trybunalskie, na których w 1765 roku marszałkował sam Krasicki.
Ważną role w edukacji poetyckiej Karpińskiego odegrały jego kolejne „Justyny”. Opis miłości ku pierwszej z nich wystylizował Karpiński w pamiętnikach według wzorów sentymentalno-sielankowych: nocnych spotkań i spacerów, zaklęć i podejrzeń, rozłączeń o świcie (Do Justyny. Tęskność na wiosnę). Jako znany już poeta został Karpiński wezwany w roku 1780 przez księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego na dwór warszawski. Nie potrafił jednak stać się dworakiem, brak mu było sprytu, giętkości. Zawiedziony wyjechał do Galicji. Marzenie o nagrodzie sformułowane w wierszu Powrót z Warszawy na wieś nie zostało zrealizowane. Bywał jednak w Warszawie, wiele publikował, pisał sztuki dramatyczne i dzieła publicystyczne. Karpiński był autorem pierwszego i jedynego w Polsce XVIII wieku traktatu pt. O wymowie w prozie albo wierszu, formułującego założenia literatury sentymentalnej. Karpiński twierdził, iż do „warsztatu wymowy” należy „Ziemia cała z swoimi stworzeniami”. Wymienia również trzy źródła poezji: „pojęcie rzeczy, serce czułe i piękne wzory”. Program „czułości” zgłoszony przez Karpińskiego nie posiada żadnych związków z rokokową czułostkowością, jest on natomiast bliski Russowskiemu pojęciu „głosu serca” jako „głosu natury”.
Do najwcześniejszych utworów „śpiewaka Justyny” należą sielanki. Nawiązał w nich przede wszystkim do tradycji staropolskiej, podjął stereotypowe wątki i sytuacje, np. wyrzekania zdradzonego pasterza na niewierność kochanki, żal po jej utracie, przekomarzania się zakochanych itp. Bohaterom większości sielanek nie jest dane przeżywanie szczęścia; ich miłość rodzi cierpienia, żal i melancholię. „Czułość serca”, w którą wyposażeni są bohaterowie, ujawnia się przede wszystkim w ograniczeniu pola tematycznego do relacji przeżyć wewnętrznych o charakterze intymnym. Karpiński czerpie również z zasobu form poezji ludowej – jego język nie wykracza poza zwroty z mowy potocznej, relacja liryczna jest oszczędna.
Nieobca była poezji Karpińskiego również sfera religijna. Jako człowiek wierzący wysuwał na pierwszy plan religijne normy moralne umożliwiające prawidłowe funkcjonowanie organizmu społecznego (traktat O Rzeczypospolitej). Innym celom służyły Pieśni nabożne – obok zasad wiary miały także zaszczepiać podstawy etyki, rozbudzać poczucie wspólnoty narodowej.
Karpiński był pierwszym w Polsce, który sformułował założenia twórczości sentymentalnej, oparte na wzorach ludowych, osjanicznych, potrafił wypracować sobie styl przydatny do wyrażania nowych stosunków emocjonalnych, łączących jednostkę ze społeczeństwem, przyrodą i historią. Zerwał ostatecznie z klasycystyczną retoryką, kształtując nowoczesny wzór polskiej liryki osobistej, liryki bezpośredniego wyznania.
Drugim ośrodkiem sentymentalizmu były Szczorse rodziny Chreptowiczów. Był to jednak ośrodek lokalny, znacznie mniejszy od centrum Czartoryskich. Został niemal zupełnie zapomniany, także dlatego, że większość utworów jego poetki Teofili Glińskiej mocno ustępuje lirykom Kniaźnina.